14 YIL ÖNCEKİ SURİYE'DE YOLCULUK(4): ÇÖLÜN GELİNİ GÖZLERİNİ YUMUNCA

Kalabalık ve telaşlı koşuşturmacaların olduğu bir otogardayız. Elimde kargacık burgacık Arapça el yazısıyla doldurulmuş bir otobüs bileti var. "Tedmur" diye sesleniyor biri az önce perona yaklaşan otobüsü göstererek. Evet, Tedmur'a diğer adıyla Palmira Antik Kenti'ne gideceğiz. Yanımda bir rahip beliriyor aniden; simsiyah cübbesi ve boynunda asılı kocaman bir haç var. Sanki kutsal yolculuğuna hazırlanan bir inananım ve o da bana rehberlik edecekmiş gibi. Gülümsüyor. Bileti gösteriyorum, koltuk numaramızı soruyorum. “Numara yazmıyor, istediğiniz yere oturun" diye cevap veriyor rahip ve elindeki kahverengi eski bir bavulla birden gözden kayboluyor. Şam'da hava çok sıcak ve sanırım sapsarı görüntülerle bir gündüz rüyası görüyorum. Az sonra bineceğimiz otobüsün kapısında dikilen biriyle göz göze geliyoruz. Polis merkezini işaret ediyor. Biraz endişeyle işaret ettiği yere gidiyoruz. Sessizce bilete mühür basıyor polis. Ne bir kelime ne de bir bakış... Sadece elinde bir sigara ve başında masmavi bir duman. Geçiyoruz otobüse. Yolculuk başlıyor. Rotamız: Suriye Çölü

1

Şam'a Veda

Şam'ı artık arkamızda bıraktık. Çöle doğru uzanan bir otoyoldayız. Otobüste hoşgeldiniz ikramı olarak mırra servisi yapılıyor. Yolculuk beklediğimizden daha konforlu. 37 ekran bir televizyon otobüsün tavanına monte edilmiş. Ekranda Arap sinemasından eski bir film dönmeye başlıyor. Otobüsün camından dışarıya bakıyorum bir süre. Adeta hiçliğin ortasındayız. Deyr-ez Zor ve Bağdat tabelaları gözüme çarpıyor. Vahada bitecek bir yolculuk bu. Pusulamız Dolunay, yolumuz çöl.

"Bağdat Cafe... Orada, Duruyor mu Hala?"

Şam ile Palmira yolu üzerinde, adı Bulutsuzluk Özlemi'nin efsane güzel şarkısıyla hafızalara kazımış olan Bağdat Cafe’den geçtik. Keşke biraz mola verebilseydik orada...Ancak bu kadar yakınından geçmek bile beni çok mutlu hissettirmişti. Bu kafeden bu yazıda size kısaca bahsetmem gerekiyor. 

2

Bağdat kafe bir zamanlar Suriye’nin dünyaya açılmaya çalıştığı dönemde, özellikle Avrupalı sırt çantalı gezginlerin vazgeçilmez duraklarından biriymiş. Kafenin kendine has atmosferi ise adeta çölde bir serap; salaş ama sevimli, çölün ortasında susuzluğunuzu giderip, gece konakladığınızda çölün büyülü rüyalarına dalabildiğiniz, müzikleriyle insanı bambaşka bir boyuta taşıyan Ortadoğu'da bir hippi mekanı düşünün. Kafenin playlistinde Pink Floyd’dan Bob Dylan’a kadar pek çok efsane ismin şarkıları çalıyormuş. 

3

Bugün ise Bağdat Cafe -eğer yanlış bir bilgiye sahip değilsem- kelimenin tam anlamıyla bir enkaz ve moloz yığınından ibaret. Savaşın acımasız ve sert yüzünden nasibini almış. Bir zamanların şehirlerden uzak, özgürlük dolu, masalsı kafesinden artık eser yok. Kafenin eski güzel günleri çöl rüzgarıyla yükselen toz bulutlarının uğultulu bir ağıtına dönüşmüş durumda.

Biz Geldik, Uyan Zenobia!

Yaklaşık beş saat süren çöl yolculuğunun ardından, otobüsümüz bir dinlenme tesisinde duruyor. Bavullarımız indiriliyor, muavin "Bye bye!" diyerek otobüsün kapısından içeriye atlıyor. Otobüs, son durağı olan Deyr-ez Zor yönünde tekrar yola koyulurken, biz olan biteni biraz şaşkınlık, biraz da merakla izliyoruz.

Tam o sırada, yöresel Arap kıyafetleri içinde, iri yapılı bir adam yaklaşıyor. “Mafi müşkül” diyor ve oturmamız için boş bir masayı işaret ediyor. Etrafa bakınıyor, İngilizce bilen birilerini arıyoruz ama kimseyi bulamıyoruz. Derken masamıza lavaş arasında peynirli Suriye usulü bir tost ve meyve suyu getiriliyor. “ E madem yiyelim beklerken, ne olacak göreceğiz" diyoruz.

4

Bekleyiş fazla uzun sürmüyor. Kısa bir süre sonra, lacivert bir Mazda yavaşça tesisin önünde duruyor. İçinden inen biri, akıcı bir İngilizceyle bize "Hoşgeldiniz" diyor. Adı Ahmet Al-Saleh. Palmira’da kalacağımız otelin sahibi ve bu süreçte bize rehberlik edeceğini söylüyor. Kim bu adamı ayarladı ve ne zaman bize yönlendirdi hatırlayamıyorum. "Buranın otel mafyası bu adam herhalde" diyerek kendi aramızda espri yaptığımızı ise iyi hatırlıyorum.

Kısa bir yolculuğun ardından otele varıyoruz. Güneş çoktan batmış, karanlık çökmüş durumda. Ama odanın penceresinden dışarıya baktığımızda, gördüğümüz manzara karşısında kelimeler yetersiz kalıyor. Palmiyelerin arasında adeta bir masal prensesi gibi Palmira Antik Kenti uzanıyor. Ve tam karşımızda, bir dağın üzerine sanki sihirli bir el tarafından yerleştirilmiş gibi duran sarı ışıklarla parlayan Palmira Kalesi.

Hiç kimse bilemezdi; bu görkemli kalenin birkaç ay sonra başlayacak bir savaşta yeniden bir askeri savunma mevzisine dönüşeceğini. Duvarlarının modern zaman bombalarıyla tahribata uğrayıp delik deşik olacağını. Biz sadece o anda, bir Ortadoğu masalının sayfalarında gezinen ve yaptığı işten mutluluk duyan hikaye avcıları gibiydik. Ve pencereden bakarken dilimizden şu cümle dökülüvermişti:

"Biz geldik, uyan Zenobia"

Çölün Gelini: Palmira Antik Kenti

Akşam yemeği için otelin sahibi Ahmet Al-Saleh, bizi yeniden arabasına alarak, palmiyelerle çevrili bir vahaya götürdü. Mekan oldukça salaştı ama bir o kadar da otantikti. Yerde kırmızı bir kilim seriliydi ve üzerine yer sofrası kurulmuştu. Yemekte, oldukça tuzlu ve safranlı bir pilavla birlikte servis edilen tavuk yemeği vardı. Yemeğimizi afiyetle yedikten sonra ikram edilen çayı içerken tüttürdüğümüz Suriye sigaraları ile geceyi mavi bir dumana boğduk. Tam o sırada eski bir divandan dönüştürülmüş hamak gözüme çarptı. Hamağa uzanıp, palmiyelerin arasından yıldızlara doğru bakarken, kendimi bir rüyanın içinde gibi hissettim.

5

Mekanın sahibi bir ara yanımıza geldi. Elinde sayfaları yıpranmış bir defter vardı. Buranın misafir defteriymiş ve ağırladığı yabancı konukların bıraktığı notlarla doluydu. "Bir şeyler yazmak ister misiniz?" diye sordu. Elbette dedim ve kalemini rica ettim. O an hissettiklerimi şöyle not ettiğimi hatırlıyorum:

“Suriye'de bir rüyadan, bir masaldan geçiyoruz sanki... İnsanlar çok misafirperver ve samimi bir şekilde gülümsüyorlar. Bu topraklarda nereye gitsek el üstünde karşılandık."

Yalın ayak, kilimlerin üzerinde biraz daha zaman geçirip sohbet ettik. Gece ilerlemeden otele geri döndük. Çünkü bizi gece yarısı başlayacak bir keşif yolculuğu bekliyordu. Palmira’yı, Çölün Gelini’ni gezecektik. Ağustos sıcağında, gündüz vakti, antik kenti adım adım dolaşmak neredeyse imkansızdı. 

Palmira, antik çağlarda “Çölün Gelini” olarak anılan, Suriye'nin kalbinde yer alan bir ticaret ve kültür merkeziydi. Mezopotamya ile Akdeniz dünyası arasında bir kavşak noktası olan kent, M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren Roma İmparatorluğu'nun en önemli doğu kentlerinden biri haline geldi. Palmira’nın en çok bilinen ve efsaneleşmiş figürü hiç kuşkusuz Kraliçe Zenobia. 3. yüzyılda hüküm süren Zenobia, güzelliği, zekâsı ve askeri dehasıyla tanınıyor. Roma İmparatorluğu'nun doğusundaki topraklara karşı başlattığı bağımsızlık mücadelesiyle adını tarihe kazıyan Zenobia. Mısır’dan Anadolu’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada egemenlik kurmayı başarmış, ancak Roma İmparatoru Aurelian tarafından esir edilmiş.

Zenobia Uyanıyor

Sabah 04.00'te başladı antik kentteki yürüyüşümüz. Güneş henüz doğmamıştı. Antik kent sarı ışıklarıyla çölün ortasında düğün yeri gibi parlıyordu. Bizim gibi erkenci Avrupalı turistler de ellerinde fotoğraf makineleri bu anları ölümsüzleştirmeye çalışıyordu. Bu serinin en başında bahsettiğim gibi telefonlarımız bugünkü gibi güçlü kameralarla donatılmamıştı henüz. Fotoğraf makinemin deklanşörüne her basışımda yıllar sonra kaybolacak ama hafızamda capcanlı şekilde hep yaşayacak o olağanüstü kareleri yakalamaya çalışıyordum.

Zafer Takı, Baal Tapınağı, Antik Tiyatro,  sütunlar, caddeler, mezar kuleleri ve nekropol alanı... Hepsini adım adım, tek tek gezdik. Saat hızla ilerledi ve güneşin doğuşuna tanıklık etmek için Palmira Kalesi'ne doğru tırmanışa geçtik. 

Yürüyüş boyunca, başımızda esen çöl rüzgarı kulağıma hiç duymadığım bir şarkının melodilerini fısıldadı. Derken o melodiye sözler eşlik etti. Palmira’nın ilham verici güzelliği içimde bir şarkıya dönüştü. Belki bir gün herkesle paylaşırım:)  Belki sadece Palmira ile benim aramda kalır.:)

Palmira Kalesi'ne ulaştığımızda, güneşin kolları antik taşlara dokunmaya başlamıştı.  Rüzgar hızla esiyor, tozu dumana katıp antik kentin üstünü sapsarı bir büyü ile kapatıyordu. Çölün gelini, sanki tülünü yüzüne örtmüştü. Sonsuz aşkı güneş, o tülü kaldıracak ve güzelliğini yeniden tüm çıplaklığı ile sergileyecekti. Öyle de oldu. 

"Orada, o anda hissettiklerimin henüz bir tarifi yok..."

Savaş ve Yıkım

Palmira Suriye Savaşı sırasında 2015 yılında IŞİD'in eline geçti. Kentin büyük bir bölümü IŞİD militanları tarafından tahrip edildi. Baal Tapınağı ve Zafer Takı gibi eşsiz yapılar havaya uçuruldu. Antik tiyatroda Suriye askerleri infaz edildi. Yaklaşık iki yıl sonra kent yeniden dönemin Suriye hükümeti tarafından kontrol altına alındı. Ardından Rus şef Valery Gergiev yönetiminde Antik Tiyatro'da bir klasik müzik konseri verildi.

Arkeolog Halid Esad - 6

Palmira’da yaşanan ağır yıkım, sadece taşların, duvarların, tapınakların yitip gitmesi değildi. Bu yüzden bu yazıda önemli bir ismi de anmak istedim: Halid Esad... Palmira Müzesi’nin uzun yıllar müdürlüğünü yapan Suriyeli arkeolog Halid Esad, IŞİD tarafından katledildi. 82 yaşındaki Esad, kentin hazinelerini sakladığı yeri söylemeyi reddettiği için başı kesilerek öldürüldü. Halid Esad, tarihe ve en önemlisi insanlığa olan sadakatiyle bence daima saygıyla anılmayı hak ediyor.

Bir Gün Belki Yeniden

Bu yazıyla birlikte, "14 Yıl Önceki Suriye’de Yolculuk” başlıklı serimin de nihayet sonuna geldim. Suriye, benim için daima bir masal ülkesi olarak kalacak. Hafızamda hep savaştan önceki haliyle, palmiyelerle çevrili yollarıyla, gülümseyen insanları, güvenli şehirleri,  çoğulcu ve rengarenk sosyal yapısı ve zengin kültürel mirasını simgeleyen kadim yapılarıyla yaşayacak.

Bir gün yeniden gider miyim, bilemiyorum. Ama "bir gün, belki yeniden" diyerek bu hikayeyi burada sonlandırıyorum.

Teşekkürler Dünya!

Not: Kendi çektiğim Palmira fotoğraf ve videolarımın bulunduğu klasörü maalesef kaybettim. :(  

Kaynak:

https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/05/160505_palmira_konser

https://en.wikipedia.org/wiki/Palmyra

https://anlatilaninotesi.com.tr/keyword_Palmira_antik_kenti/

Fotoğraf:

https://www.thoughtco.com/ancient-ruins-in-palmyra-syria-3996122 (1)

https://www.lookphotos.com/en/images/70480154-Syria-October-November-2010-Bagdad-caf%C3%A9-on-the-road-between-Palmyra-and-Damascus (2)

https://www.tripadvisor.com.tr/LocationPhotoDirectLink-g297902-d1887556-i457174314-Bagdad_Cafe_66-Palmyra_Homs_Governorate.html (3)

https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/daes-palmirada-tarihi-tapinagi-yikti/15771 (4)

https://www.euronews.com/culture/2025/02/17/experts-call-for-restoration-of-syrias-heritage-sites-including-the-roman-ruins-at-palmyra (5)

https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-55982456 (6)

14 YIL ÖNCEKİ SURİYE'DE YOLCULUK(3): MALULA YAKILMADAN ÖNCE

Şam'da sabah saatleri. Trafik yoğun ve korna sesleri siren seslerine karışıyor. Önceki gece misafir olarak konakladığımız Tayyare binası önünden taksi çevirmeye çalışıyoruz. Bir, iki ve üçüncü denemede başarıyoruz. İran üretimi Saipa Saba model eski bir taksiye atlıyoruz. Suriye bir açık hava müzesi ve bu müzenin belki de en özel köşelerinden birine Malula'ya doğru yolculuğumuz başlıyor. Şam'a yaklaşık 1 saat uzaklıkta yer alan Malula Hristiyanların yaşadığı ve dünyada Hz. İsa'nın dili Aramice'nin konuşulduğu tek kasaba. Maalesef bu kasaba da bugün Suriye yönetimini ele geçiren unsurlar tarafından savaş döneminde şiddete maruz kaldı ve yoğun tahribata uğradı.

Büyük kayalıklardan oluşan dağ silsilesine sırtını yaslamış ve korunaklı bir vadi içerisinden ta Irak ve Ürdün sınırlarına kadar uzanan büyük Suriye çölü ile Şam ile Humus'u birbirine bağlayan otobana doğru bakan ve konumu itibari ile stratejik önemde sahip bir Hristiyan kasabası Malula.

Malula merkezine geldiğimizde üç-beş kelimeden ibaret kıt Arapçamızla anlaşmaya çalıştığımız taksici ile gezimiz bittiğinde bizi aynı yerden alması için anlaştık. Aslında anlaştığımızı sandık.:)

Bu kasabadaki derin sessizlik ve mistik hava bizi daha ilk adımda etkiledi. Gözümüze ilk çarpan şey kasabayı çevreleyen dağların zirvesindeki devasa boyuttaki İsa ve Meryem Ana heykelleri oldu. Sanki bu kasabayı yüzyıllardır kendine has dokusuyla koruyan bu heybetli heykellerdi. Ayrıca kayalıkların üzerine nasıl resmedildiğini merak ettiğimiz haç işaretlerini gördüğümüzde sadece birkaç kilometrelik mesafeyle birbirinden ayrılan Suriye kentlerinin kültürel zenginliğine bir kez daha hayran kalmıştık. Hz. İsa'nın bir süre yaşadığı söylenen ve  Aramice'nin konuşulduğu dünyadaki tek kentteydik.  

Malula'da ilk ziyaret ettiğimiz yerlerden biri Aziz Sergius ve Aziz Bacchus (Mar Sarkis) Manastırı'ydı. Manastıra küçük ve dar bir kapıdan eğilerek girdiğimizi hatırlıyorum. Olağanüstü güzellikteki bu Katolik manastırında bizi son derece sıcak bir şekilde karşıladılar. Manastırda görevli rahip bir yandan çayını yudumlarken bir yandan da gülümseyerek bizi selamladı.

Malula - Ağustos 2010 (Fotograf: G.V.)

Ortadoğu'nun bu en eski manastırlarından birinde biz de geleneğe ayak uydurup mum yakıp dilek tuttuk. Elimde mumla bir süre düşüncelere dalıp "Bu topraklarda savaş eksik olmuyor ve o çemberin dışında bir tek Suriye kaldı. Huzur ve barış sürsün ve buradaki renkli toplum yapısı bozulmasın" diye geçirdim içimden. Bu dileğimden 7 ay sonra başlayan halk ayaklanmasının korkunç bir savaşa dönüşmesi ve bu savaş sırasında Malula'nın da bir harabeye dönüşmesi beni derinden üzmüştü. 

Malula - 2014 (Sputnik-1)

Bir dönem Suriye'yi ziyaret eden yabancı turistlerin en gözde uğrak mekanlarından biri olan Malula 2013 yılında bugün Suriye'de yönetimini elinde bulunduran HTŞ'nin (Heyet Tahrir El Şam/ Şam Kurtuluş Heyeti) o dönemdeki adıyla El-Nusra Cephesi'nin ve El-Kaide bağlantılı beraberindeki silahlı ortaklarının saldırısına uğradı. Kasaba sakinlerinin büyük çoğunluğu El-Nusra saldırısı sonrası Şam'a kaçtı. Kasabada yaşayan çok sayıda kişi öldürüldü. Azize Tekla Kilisesi rahibeleri kaçırıldı. Uluslararası girişimler sonucunda rahibeler serbest bırakıldı. El-Nusra kasabayı 1 yıl kontrolü altında tuttu. Bu süreçte kiliseler tahrip edildi. Heykeller ve tasvirler yakılıp yıkılıp yok edildi. Suriye Ordusu kasabayı 2014 yılının sonlarına doğru geri aldı ve dönemin Cumhurbaşkanı Beşar Esad kasabayı ziyaret etti. Restorasyon ve yeniden inşa süreci başlatıldı.  

Malula antik kenti tarih boyunca birçok istilaya maruz kalmış. Ancak her defasında küllerinden doğup tarihi ve dini dokusunu korumayı başarmış. Malula'nın Hz. İsa'nın konuştuğu dil olan Aramice'deki anlamı "Giriş" demek. "Malul" Arapça'da hasta anlamına geliyor; "Malula" da hastaların şifa bulduğu yer. Kentin hikayesi Azize Tekla'ya kadar uzanıyor. 

  

Aynı zamanda Malula'da bir kiliseye de adını veren Azize Tekla'nın eski dönemlerde hastalara şifa dağıttığına inanılıyor. Malula'nın ilginç ve mucizevi hikayesini Azize Tekla'nın Roma askerlerinden kaçarken karşısına çıkan ve Tanrıya kendisine yol göstermesi için dua ettikten sonra ikiye ayrıldığı rivayet edilen o devasa kayalıkların arasında yürürken dinlemek gerçekten tüyler ürperticiydi. Bu arada zamanı ve mekanı farklı olan benzeri pek çok hikayenin farklı inançlarda da yer aldığı eminim sizin de dikkatinizi çekmiştir.

"Rivayate göre Azize Tekla  tek tanrı inancının şiddetle cezalandırıldığı dönemlerde Anadolu’da yaşarken Roma İmparatorluğu'nun baskılarına ve çeşitli işkencelerine maruz kalır. Ancak inancından vazgeçmeyen ve mucizevi şekilde kurtulmayı başaran Azize Tekla Antakya üzerinden Şam yakınlarındaki bu kasabaya kadar kaçmaya başlar. Bugün bu  kasabanın bulunduğu yere geldiğinde büyük kayalık bir bölgede sıkışır. Önünde kayalıklar, arkasında da onu kovalamaktan bir türlü vazgeçmeyen Roma askerleri vardır. Azize Tekla Tanrıya kendisine bir yol göstermesi için dua eder ve bu duası kabul edilir; kayalıklar ikiye ayrılarak Azize Tekla’ya yol açar. Onun adını taşıyan kilise de bu kayalıklara oyularak inşa edilir." 

Malula'nın etrafı kayalıklarla çevrili dar sokaklarında bir süre yürüdük. Burası dünyadan elini eteğini çekip bir süre inzivaya çekilmeyi düşünenler ve sessizlik arayanlar için doğru bir adresti. Tarihi ve turistik bir yer olması nedeniyle kasabada standart ve lüks konaklama hizmeti sunan oteller de yer alıyordu. Kente hakim bir tepede yer alan Safir Oteli de bunlardan biriydi. Biriydi diyorum zira silahlı gruplar ile Suriye Ordusu arasındaki çatışmalardan bu otel de nasibini aldı ve tamamen kullanılamaz hale geldi.

Safir Oteli - 2014 (Sputnik- 2)

Yaklaşık 2 saat süren gezimizin ardından şehir merkezine doğru tekrar geldik. Su almak için girdiğimiz küçük bir markette bize malulu adlı şaraba benzeyen kasabalıların kendi ürettikleri bir içki ikram ettiler. Aynı içkiden bir şişe de hediye ettiler. 

Suriye'de insanların turistlere olan sıcak ve güler yüzlü yaklaşımına bu küçük kasabada da şahit olmuştuk. Marketin işletmecisi merak ettiğimiz Aramice'den bize birkaç cümle konuşmuştu. Ayrıca Suriye'de görev yapan bir gazeteci dostumuz da Hz. İsa'nın konuştuğu dil olan Aramice'nin araştırılması ve korunmasına yönelik dönemin Suriye Cumhurbaşkanı Beşar Esad tarafından bir enstitü oluşturma çabasından bahsetmişti.

Malula aynı zamanda Müslümanların da yaşadığı bir kasabaydı. Farklı dine mensup insanların bir arada uyum içerisinde yaşadığı önemli bir yerdi. Yıllarca baskıcı bir rejim altında yaşamış olmaları ise ayrı bir tartışma konusu...

Şam'a dönüş için kasaba meydanına geldik. Yazının başında bahsettiğim taksici ortalıkta yoktu. Anlaşmıştık sanıyorduk ama meğer hiç anlaşamamışız.:) Etrafta başka taksi de görünmüyordu. Mecburen bekleyelim dedik. Yarım saat kadar süre geçti. Umudumuzu kaybetmeye başlamışken tepedeki yoldan merkeze doğru gelen bir taksi gözüme ilişti. Evet bu gelen bizim taksiciydi. Bizi kaybolduk sanmış ve tüm kasabayı dolaşarak aramış. El kol işaretleri ile o kadar anlatabildi.:) Bizi bu kadar aramasının sebebi elbette ki Şam'a döndüğümüzde vereceğimiz yol ücreti içindi. Gidiş-dönüş 12 dolar ödemiştim. 

Rüya gibi bir antik kenti geride bırakıp Şam otobanında hızla yol alırken taksinin tüm pencereleri açıktı ve kavurucu bir çöl rüzgarı saçlarımızı savurup duruyordu. Şam'a yaklaşırken trafik yoğunlaştı. Birbirinden farklı etnik ve dini kimliğe sahip bu insanlardan çok farklı bir Suriye'yi yaşadığımızı düşünmüştüm.

Keşke böyle olmasaydı. Ama olan oluyordu. Buralarda gerçek hayat girift ve anlaşılamaz sırlarla örülü bir ipin ucunda yaşanıyordu. Tıpkı Suriye'de tanıştığım bir arkadaşımdan duyduğum gibi; "Şam'da bir ipin ucunu çekince farkında bile olmadan Basra'da bir duvarı yıkıyordunuz." 

 
Teşekkürler Dünya! 

Fotoğraf:

(1) ve (2) : https://anlatilaninotesi.com.tr/20141222/1013242993.html

   

 

  

 

 

 

14 YIL ÖNCEKİ SURİYE'DE YOLCULUK(2): ŞAM DÜŞMEDEN ÖNCE

8 Aralık 2024 sabahı yeni bir tarihi güne uyandık. Suriye'de 61 yıllık Baas Partisi iktidarı sona erdi ve 24 yıldır ülkeyi yöneten Suriye Cumhurbaşkanı Dr. Beşar Esad ailesiyle birlikte ülkeden ayrıldı. Bu girizgahı o tarihten beri haber bültenlerinde neredeyse her gün duyuyoruz. Benim bu yazıdaki niyetim Suriye'nin ne geçmişine ne de bundan sonraki sürecine dair bir analiz yapmak ya da öngörüde bulunmak. Hafızama ve geçmişten kalan fotoğraf, video ve notlarıma yaslanarak vakti zamanında gezip gördüğüm, bir masalın içinden geçmişim gibi büyülendiğim, renkli sosyal dokusuna ve muhafaza edilmeye çalışılan kültür mirası eserlerine hayran kaldığım, içeriden ve dışarıdan müdahaleler yolu ile büyük bir yok oluşa sürüklenen Suriye'ye, o güzel ülkeye bir veda yazısı bu. Suriye'de bir devir sona erdi. Şam tiyatrosu perdelerini kapattı. Şam operasının tüm sesleri sustu. Şam balesinde son dans yapıldı ve Suriye Devlet Televizyonu'nda son marş çalındı. Bu serinin ilk yazısında Halep'i anlatarak başladığım bu hikayeme bu kez ülkenin kalbinden, Başkent Şam'dan devam ediyorum. 

"...Çılgınca tahribatı totaliterlik nedeniyle ya da özgürlük ve demokrasi adı altında yapmak ölüler, yetimler ve evsizler için ne değiştirir?" (1)

Suriye'nin Başkenti Şam'a doğru giden bir otobüs ile yaklaşık 5 buçuk saat süren yolculuğumuz Hatay otogarından başlamıştı. Cilvegözü sınır kapısından geçişimiz çok kısa sürdü. Suriye'ye vizesiz ve sadece pasaportla girebildiğimiz, iki ülke ilişkilerinin zirve yaptığı bir dönemin içerisinde 2010 yılının Ağustos ayındaydık.  Türkiye'den ayrılıp iki ülke sınırının arasındaki tampon bölgeden geçtik ve Suriye'nin Bab El Hava sınır kapısına ulaştığımızda bizi devasa bir Beşar Esad portesi ile gümrük binasının üzerindeki babası ve ülkenin bir önceki Cumhurbaşkanı  Hafız Esad'ın rölyefi karşıladı. Artık Esad'ların Suriye'sindeydik ve buralarda kimin sözünün geçtiğini semboller bize daha ilk adımda anlatmıştı. Muavinin usulca yanıma sokulup "Abi bu otobüslerle neler taşınıyor neler" sözü ile yaşı kullandığı eski model cabrio otomobilden en az 40 yıl daha genç olan geleneksel Arap kıyafetli bir yeni yetmenin korna çala çala sınır kapısına gelişini ve otomobilin arkasında oturan siyah çarşaflı 4 genç kadının bize sanki onların hayallerindeki hayatı yaşayan insanlarmışız gibi gözlerini hiç ayırmadan büyük bir merakla bakışlarını nedense hala hatırlıyorum.

Suriyeli gümrük memuru pasaport kontrolünde hala Türkiye'de bile ismimi yanlış söyleyen insanlar olduğundan habersiz ısrarla ismimi doğru şekilde söylemeye çalıştı ve en sonunda pes edip "Welcome George" dedi ve pasaportu bana geri uzattı. Hiçbir şey söylemeden sadece gülümsedim. Şam'a doğru yolculuğumuz nihayet başladı. Sınırdan sorunsuz geçiş sonrası otobüste bildiğimiz markaların Suriye'de üretilen versiyonu olan taklit isimlerle ambalajlanmış ve muavinin Arapça aksanıyla ikram ettiği "piskuiler" ve "Papsi" ile açlığımızı bir nebze bastırmaya çalıştık. İdlib kırsalındaki irili ufaklı birkaç kasabadan geçtik ve yıllar sonra Türkiye'deki haber bültenlerinde bu kadar ünleneceğini tahmin bile edemeyeceğim Şam'a kadar uzanan M5 otobanına ulaştık. 

Hama'ya geldiğimizde kenti çevreleyen otoyolun giriş ve çıkışlarında bulunan ve Aralık 2024'te birer birer yıkılacak olan Hafız Esad heykellerini gördüm. Asi Nehri kenarındaki Hama kentine ve Romalılar tarafından yapılmış dev su dolaplarına (değirmenlerine) bir otobüs camından bakarken 1982 yılındaki bu kentte yaşanan ve binlerce kişinin hayatını kaybettiği korkunç olaylara dair okuduklarım aklıma gelmişti.

Humus kentine geldiğimizde ana yoldan ayrılıp kentin sembolü olan Saat Kulesi'nin etrafında bir süre tur atıp şehir merkezinden ilerledik. Capcanlı, kıpır kıpır bir kentti Humus. Aynı zamanda Suriye'nin üçüncü büyük kenti olan Humus, Suriye'nin batısındaki Akdeniz kıyılarındaki Tartus ve Lazkiye liman kentleri ile doğuda Irak'ın Başkenti Bağdat'a kadar uzanan yollarla, kuzeydeki sanayi ve ticaret kenti Halep ile ülkenin Başkenti Şam'a kadar uzanan otobanın kesişim noktasında yer alıyor. Coğrafi olarak ülkenin kalbi konumunda olan bu kentte ilk molamızı verdik. Bulunduğumuz dinlenme tesisi dahil ülkeye girdiğimizden beri gördüğüm pek çok yapı Türkiye'ye kıyasla pek çok açıdan 70 yıllardan kalma bir görünüme sahipti. Sanki Hafız Esad iktidara geldiğinde bir kalkınma ve şehirleşme hamlesi başlatmış ancak ne olduysa her şey bir anda durmuş ve ülke 70'li yıllarda donmuş kalmış gibiydi.

Tofaş'ın Mısır'da üretilen kuş serisi modellerinin farklı isimle piyasaya sunulmuş versiyonları bu şehirde ilk dikkatimi çeken otomobiller oldu. Yine bulunduğumuz dinlenme tesisinin hemen yakınında bulunan demiryolundan büyük bir gürültüyle geçen yolcu treni sanki çok eski bir çağdan o güne doğru yolculuk ediyor gibi bir görünüme sahipti. Tesiste lavaşa benzeyen Suriye'nin geleneksel ekmeğinden yapılan bir tost yedim ve yine Suriye'de üretilmiş bir meyve suyunu içtim. Nedense turistleri Hollywood yıldızı gibi karşılama adetinin ilk örneğini bu tesiste yaşamıştım. Askerleri taşıyan otobüsün dinlenme tesisine gelmesi ile herkesin kendine biraz çekidüzen vermesi de dikkatimi çekmişti.

Şam'a yaklaştığımızda trafik yoğunluğu da arttı. Kentin kuzey girişinde sıra sıra askeri tesisler dizilmişti ve onlar bittiğinde oto galerileri aynı şekilde sıralanmaya başlamıştı. İleriki yıllarda patlayacak savaş sırasında bu galerilerdeki araçların çoğunun çalındığına dair haberleri de farklı mecralardan okuyacağımdan habersizdim. Ayrıca indiğimiz otobüs garajının bulunduğu Şam'ın dış semtleri Duma ve Harasta da savaşta neredeyse tamamen harabeye dönecekti. Otobüsten indiğimde yüzüme sanki alev topu fırlatılmış gibi hissettim. Hava öylesine sıcaktı ki nefes aldığımı bile hissetmiyordum. Muavinden cebimdeki bir miktar Türk Lirasını Suriye Lirasına çevirmeyi ve bizi kent merkezinde otellerin bulunduğu bölgeye götürecek bir taksi ayarlamasını rica ettim. Taksi ile yarım saat süren yolculuğun ardından Şam'ın ünlü Merce Meydanı'na geldik. Yol boyunca dikkatimi çeken tek şey Beşar Esad portresinin her yerde karşımıza çıkmasıydı. 

Sultan II. Abdülhamid döneminde, Şam'ın merkezindeki Merce Meydanı'na inşa edilen Telgraf Anıtı'nın tepesinde, İstanbul'daki Yıldız Camii'nin maketi yer alıyor. 1907'de, telgraf hattının Şam'dan Medine'ye ulaşmasının hatırasına Şam'ın merkezindeki Merce Meydanı'na bronzdan bir Telgraf Anıtı dikilmiş. 

Meydanı çevreleyen çok sayıda otel vardı. Bir an birinin Türkçe küfür ettiğini duydum. Annesi bir Türkmen olan ve asker olduğunu söyleyen ismini hatırlamadığım bir gençle konuşmaya başladım. Bize bir otel tavsiye etti. Ancak odalara bakmaya çıktığımda aldığım kokudan sonra teşekkür edip o otelden de o gençten de hızlıca uzaklaştım:) Merce Meydanı'nda bulunan Ömer Hayyam otelinde odamızı ayarladık. Bir süre dinledikten sonra ilk işimiz burada görev yapan gazeteci bir büyüğümüzle buluşmak ve Şam sokaklarına karışmak oldu. 

Şam Eski Kent bölgesinde otantik bir restorana gittiğimizi hatırlıyorum. İsmini hatırlamadığım o mekan Eski Kentin en iyilerinden biriydi. Suriye yapımı arak eşlikçisi ile harika bir kebap yediğimi hatırlıyorum. Kulağımda Arap ezgileri ve masada Suriye'ye dair bir muhabbet döndü. Beşar Esad portresi bu mekanda da karşımdaydı. Ve onun ismini sokakta çok fazla anmamamıza dair ilk tavsiyeyi de o masada almıştık. Burası bir muhaberat devletiydi ve kimin istihbaratçı olduğu bilinemezdi. Sorgulanmaya sebebiyet verecek şekilde siyasi yorumlar yapmamamız ve fotoğraf çekerken kamu binalarını kadraja almamamız tavsiye edilmişti ki yanlışlıkla bir istihbarat binasının fotoğrafı ile Beşar Esad'ın sadece mesaisi ve konuklarını ağırlamak için kullandığı Şam'a hakim bir tepede konumlandırılmış El Şaab (Halk) Sarayı'nı çektiğimde değerli büyüğümüzün ciddi şekilde telaşlandığını çok iyi hatırlıyorum. Ayrıca bu ülkede iç siyasi meseleler konuşulmazdı ancak ABD ve İsrail karşıtı konuşma yapmak hiçbir sakınca teşkil etmiyordu. Şam sokakları çok güvenliydi ve burada başımıza bir şeyin gelmesi ihtimali çok düşüktü. Geceleri rahatça dolaşabilirdik. Ve yine bize anlatılana göre burada kimse kimseye karışmaz ve kimse kimsenin dinini ve mezhebini sormazdı. Çünkü seküler bir yaşam biçiminin hüküm sürdüğü kentte bu tür sorular hoş karşılanmazdı. Hükümet karşıtı siyasi hareketlere, hırsızlığa ve cinayet gibi bir suçlara karışmadıktan sonra hükümetin yaşam biçimi dahil kimsenin hayatına karışmadığı da söylendi. Otomobillerin camlarında gördüğüm Beşar Esad silüetli sticker baskılarının sempatiden mi korkudan mı yoksa "-mış gibi" görünmekten mi kaynaklandığını sorduğumda ise "Hepsi" cevabını almıştım. Bazı yerlerde hem baba Hafız Esad, hem ağabey Basil Esad hem de Beşar Esad'ın kendi portresinin yan yana sıralanmış şekilde asıldığını görmüştüm. Ne kadar doğruydu bilmiyorum ama bu üçlü portrelerin topluma karşı yine aynı sırayla "lider; örnek, umut" anlamlarında sunulan semboller olduğu söylenmişti.

 

Basil Esad babası Hafız Esad'ın ardından başkanlığa hazırlanıyordu. 1994 yılında şüpheli bir trafik kazasında hayatını kaybetti. O sıralarda Londra'da göz hastalıkları uzmanlığı eğitimi alan Beşar Esad ağabeyi Basil'in yerine başkanlığa hazırlanması amacıyla Şam'a çağrıldı ve kader planı onun hayatını tamamen başka bir yönde değiştirdi.

Ertesi gün ilk durağımız Eski Şam'daki tarihi Hamidiye Çarşısı oldu. Burası Şam'da gezilecek tarihi mekanların başında geliyordu. Çarşı gün ortasında sakindi ancak şehirde hayat havanın kararması ile canlandığından dolayı akşam saatlerinde çarşı içinin yoğunluğu da artıyordu. Osmanlı döneminde inşa edilmiş olan bu uzun çarşıda geleneksel Suriye el sanatı işlemeleri, gümüş ve altın takılar, giysi, kumaş gibi pek çok eşya ve malzeme satan dükkan sıralanıyordu. Ayrıca bu çarşıya gelmişken meşhur Bakdash dondurmacısına uğramamak olmazdı.  

Hamidiye Çarşısı'ndan çıkarken kızlı erkekli kalabalık bir genç grubu birden etrafımı sardı. Kendimi sanki bir popstar gibi hissettim. Bu ilginin sebebinin üzerimdeki tişörtün baskısında Filistin bayrağının renklerinin yer almasından kaynakladığını anlamam uzun sürmedi. Farkında olmadan onlarda bir sempati yaratmıştım ve hepsinde Türkiye'ye karşı ilgi çok büyüktü. İki ülkenin yakınlaştığı o dönemde zaten karşılıklı ziyaretler bir hayli artmıştı. Biz sanki Ortadoğu'da tozlu raflarda kalmış eski bir masal kitabının sayfalarını yeni yeni açıyorduk; onlar ise televizyondan izleyip beğendikleri ve hayallerindeki hayatın yaşandığını sandıkları Avrupa'nın bir parçası olarak gördükleri Türkiye'ye gelebilmenin planlarını yapıyorlardı. Türkiye sınırını Avrupa sınırı olarak nitelendirdiklerine bizzat şahit olmuştum. O dönemde Türkiye'ye ve bilhassa İstanbul'a karşı ilgi özellikle gençlerde bu şekildeydi. 

Son günlerde herkesin namaz kılmak için adeta birbiriyle yarıştığını izlediğim o meşhur Emevi Camii'ni de gezmiştik. Bu cami gerçekten de büyüleyici bir atmosfere sahipti. Camiye girişte kıyafetlerinize dikkat etmeniz gerekiyordu. Bu cami hem turistik ziyarete hem de ibadete sürekli açıktı. Hatta sıcak havanın etkisinden olsa gerek camide çok sayıda uyuyan kişiyi de görmüştüm. Yıllar sonra ülkemizde siyasi bir hedef haline geleceğini tahmin bile edemeyeceğim Emevi Camii'nin orijinal süslemeleri ve mimari dokusu doğrusu görülmeye değerdi. Şam ayrıca ezanı en iyi okuyan din görevlilerinin özenle seçildiği ve nefis bir ahenkle ezanın okunduğu bir şehirdi. 

Şam’da Emeviler devrinde yapılmış olan Emevi Camii yapımından sonra kurulan tüm İslam devletlerinde cami mimarisine model olmuş ilk yapı. Roma mabediyle onun harabeleri yanında bulunan Theodosios dönemine (379-395) ait Aziz Yohannes (Hz. Yahyâ) Kilisesi’nin yerine inşa edilen Emevi Camii'nin üç minaresi ve dört ana kapısı bulunuyor. Cami, bugün hala korunan Vaftizci Yahya kafası gibi kutsal emanetleri muhafaza ediyor. Bu muazzam yapı 70 yıl boyunca hem kilise hem de cami olarak kullanılmış. Ayrıca bu cami Şiiler için de önemli, zira I. Yezid tarafından gösterilmek üzere saklanılan Hz. Muhammed'in torunu Hüseyin'in kafası da burada yer alıyor. Caminin kuzey duvarına eklenmiş küçük bir bahçede Selahaddin Eyyubi'nin türbesi bulunuyor. Doğu tarafında burç üzerinde yükselen minare ise İsa Minaresi olarak adlandırılıyor. Bir rivayete göre İsa peygamberin yeryüzüne inerken bu minareye ineceğine inanılıyor.

Şam'daki Suriye Ulusal Müzesi de ziyaret ettiğimiz mekanlardan biriydi. Tarih boyunca ticaret yollarının ve farklı kültürlerin kesiştiği bu şehir dünya kültür mirasına ait eşsiz eserlere de ev sahipliği yapmaktaydı. Müze, binlerce yıllık geçmişe uzandığınız ve Suriye tarihinin tüm yelpazesini görme fırsatı bulduğunuz gezip görülmesi gereken bir mekandı. Bu müzeden anı olarak Suriye topraklarında hüküm sürmüş eski uygarlıkların da resmedildiği haritalar satın aldık. Akşama doğru Eski Şam'ın dar sokaklarında gezmiştik. Burada çok canlı bir gece hayatı vardı. Sıra sıra kafe ve barlar, restoranlar hatta ayaküstü şat atabileceğiniz mekanlar mevcuttu. Şam'ın bu bölgesinde seküler bir hayat akıyordu ve burası aynı zamanda kentteki Hristiyanların da yaşadığı bir bölgeydi. Farklı dinlere ait ibadethaneler de yan yanaydı. Eski kentin şiir gibi otantik mekanlarla dolu sokaklarında eski bir evin ya da konağın kapısını açtığınızda kendinizi bambaşka bir dünyanın içerisinde buluyordunuz. Arapça ezgilerle yabancı dildeki şarkılar kulağınıza çalınıyor, keyifle eğlenen insanlara rastlıyordunuz. Burada çok ilginç bir dükkan da görmüştüm. Dükkanın önünden Barada Nehri'nin kollarından biri geçiyordu ve siz dükkana giremiyordunuz. Dükkandan beğendiğiniz hediyelik eşyaları nehrin kenarından bakıp seçiyor ve satıcı size raylı bir sepetle satın aldığınız eşyaları ulaştırıyordu.   

Eski Şam sokaklardan birinde Art Cafe isimli mekanda takılmıştık. Duvarlarda yaklaşan tarihteki konser ve tiyatroların afişleri asılıydı. Barmenin tavsiye ettiği Almaza adlı Lübnan biralarını içerek keyifli bir muhabbete dalmıştık. Elbette yanımızda değerli gazeteci büyüklerimizin de olması sebebiyle konu ülke ister istemez ülke meselelerine gelmişti. Bu ülkede de çok büyük sorunlar vardı; en başta da yolsuzluk ve ekonomik sıkıntılar. Yönetimin dip dalganın farkında olduğunu ancak sorunların medyada ya da sokakta konuşulmasına izin vermediğini her şeyin kapalı kapılar ardında konuşulduğu anlatılmıştı. İnsanlar neden ayaklanmıyor, bu diktatörlüğe neden isyan etmiyorlar diye bir soru sormuştum. Bu soruyu sorduktan tam 5 ay sonra ülkenin adeta çalkalanacağını ve beraberinde dış müdahaleler yoluyla da yıllarca sürecek korkunç bir savaş ortamına sürükleneceğini tahmin bile edemezdim. Gazeteci arkadaşımdan aldığım cevap ise şuydu: "Bir şeyler olacak ancak kimse nasıl olacağını bilmiyor."

Türkçe'de Şam ismiyle bilinen şehrin ismi ilk defa Luksor’da Karnak Tapınağı’ndaki yazıtlarda Ta-ms-ku şeklinde kaydedilmiş. Amarna tabletlerinde ise Akkadca Di-maş-ka olarak geçmekte. İngilizce Damascus olarak ifade ediliyor.  Üzerinde kesintisiz yerleşim görülen en eski şehir olduğu iddia edilen Dımaşk’ın Hz. Nûh’un oğlu Sâm veya torunları tarafından tesis edildiğine ve Hz. İbrâhim’in burada doğduğuna dair rivayetler mevcut...

Gecenin ilerleyen saatlerinde bir taksiye atladık ve şehir turu attık. Şu sıralar akşam haberlerinde sıklıkla adını duyduğunuz ve görüntülerini izlediğiniz Şam'ın en büyük meydanlarından biri olan Emevi Meydanı'na geldik. Bu meydan Suriye Devlet Televizyon İstasyonu, Dramatik Sanatlar Enstitüsü, üniversiteler ve Savunma Bakanlığı binaları ile çevriliydi. Şehirde yemyeşil çok büyük parklar mevcuttu. Akşam saatlerinde insanlar bu parklarda keyifle vakit geçiriyorlar ve elbette onların için olmazsa olmaz nargilelerini tüttürüyorlardı. Şehrin modern tarafının oldukça nizami bir yerleşim planına göre tasarlandığı belliydi. Milyon dolarlık dairelerin ve alışveriş merkezinin bulunduğu görece zengin ve elit sınıfın ikamet ettiği Malki ve Mezze semtlerini dolaştık. Burada da kendi standartlarına göre lüks sayılabilecek eğlence mekanları ve otellerin teraslarında kokteyl mekanları bulunuyordu. Ayrıca bir sokakta sahne kurulmuş ve bir rock konseri veriliyordu. Habil ile Kabil hikayesinde yeryüzünde ilk kanın aktığı yer olduğu söylenen Kasiyun Dağı'na geldiğimizde Şam büyüleyici güzelliği ile ayaklarımızın altındaydı. Burada da insanlar şehir manzaralı mekanlarda keyifle vakit geçiriyordu.

Son gecemizde konakladığımız Tayyare binasının 14. katındaki dairenin balkonundan usul usul şehre çökmeye başlayan çöl (kum) fırtınasını izleyip düşüncelere dalmıştım. Derken saatin 03.00 olduğunu fark ettim. Gökyüzü o an tersine çevrilmiş bir kum saati gibiydi ve sanki Dolunay'ın içinde birikmiş tüm kumlar Şam'ın üstüne dökülüyordu. 

 

Teşekkürler Dünya! 

Kaynak:

(1) Mohandas Karamcand Gandhi

(2) https://www.gzt.com/foto-galeri/mecra/samin-merkezinde-yildiz-camiili-bir-telgraf-aniti-2039372      

 

(3) https://www.gzt.com/foto-galeri/mecra/samin-merkezinde-yildiz-camiili-bir-telgraf-aniti-2039372

(4) https://islamansiklopedisi.org.tr/emeviyye-camii

(5) https://islamansiklopedisi.org.tr/sam--suriye#1